BA NGUỒN GỐC VÀ BA BỘ PHẬN CẤU THÀNH CHỦ NGHĨA MÁC

Tác giả: V.I.Lênin 

Nguồn: Nhà xuất bản Sự Thật 

       Trong toàn thế giới văn minh, học thuyết của Mác đã gây ra sự thù địch mạnh nhất và lòng căm thù lớn nhất của toàn bộ khoa học tư sản (cả của giới quan phương lẫn của phái tự do), là khoa học xem chủ nghĩa Mác như một loại "tông phái có hại". Không thể trông mong có một thái độ nào khác thế được, vì trong một xã hội xây trên đấu tranh giai cấp thì không thể có một khoa học xã hội "vô tư" được. Bằng cách này hay cách khác, toàn bộ khoa học của giới quan phương và của phái tự do đều bênh vực chế độ nô lệ làm thuê, còn chủ nghĩa Mác thì tuyên chiến quyết liệt với chế độ nô lệ ấy. Mong đợi có một khoa học vô tư trong một xã hội xây dựng trên chế độ nô lệ làm thuê là một sự khờ dại ngây thơ không khác gì mong đợi các chủ xưởng tỏ ra vô tư trong vấn đề xem có nên bớt lợi nhuận của tư bản để tăng tiền công cho công nhân không.

        Nhưng chưa phải thế là hết. Lịch sử triết học và lịch sử khoa học xã hội chỉ ra một cách hoàn toàn rõ rằng chủ nghĩa Mác không có gì là giống "chủ nghĩa tông phái", hiểu theo nghĩa là một học thuyết đóng kín và cứng nhắc, nảy sinh ở ngoài con đường phát triển vĩ đại của văn minh thế giới. Trái lại, tất cả thiên tài của Mác chính là ở chỗ đã giải đáp được những vấn đề mà tư tưởng tiên tiến của nhân loại đã nêu ra. Học thuyết của ông ra đời thành sự thừa kế thẳng và trực tiếp học thuyết của các đại biểu xuất sắc nhất cho triết học, chính trị kinh tế học và chủ nghĩa xã hội. 

         Học thuyết của Mác là học thuyết vạn năng vì nó chính xác, nó hoàn bị và chặt chẽ; nó cung cấp cho người ta một thế giới quan hoàn chỉnh, không thoả hiệp với bất cứ một sự mê tín nào, một thế lực phản động nào, một hành vi nào bảo vệ áp bức của giai cấp tư sản. Nó là kẻ thừa kế chính đánh nhất của tất cả những cái tốt đẹp nhất mà loài người đã sáng tạo ra hồi thế kỷ XIX: triết học Đức, chính trị kinh tế học Anh và chủ nghĩa xã hội Pháp. Chúng tôi sẽ nói vắn tắt về ba nguồn gốc và ba bộ phận cấu thành đó của chủ nghĩa Mác. 

                                                                                     I

          Triết học của chủ nghĩa Mác là chủ nghĩa duy vật. Trong suốt toàn bộ lịch sử hiện đại của châu ¢u và nhất là vào cuối thế kỷ XVIII, ở nước Pháp, nơi đã diễn ra một cuộc quyết chiến chống tất cả những rác rưởi của thời trung cổ, chống chế độ nông nô trong các thiết chế và trong những tư tưởng thì chủ nghĩa duy vật là triết học duy nhất triệt để, trung thành với tất cả mọi học thuyết của khoa học tự nhiên, thù địch với mê tín, với thói đạo đức giả v.v.. Cho nên, những kẻ thù của phái dân chủ hết sức tìm cách "bác bỏ", phá hoại, vu cáo chủ nghĩa duy vật và bên vực các loại chủ nghĩa duy tâm triết học là chủ nghĩa mà bằng cách này hay cách khác, rút cuộc lại đều luôn luôn bênh vực hay ủng hộ tôn giáo. 

           Mác và Ăng-ghen kiên quyết bảo vệ chủ nghĩa duy vật triết học và đã nhiều lần vạch rõ rằng mọi khuynh hướng ly khai cơ sở ấy là hết sức sai lầm. Quan điểm của hai ông được trình bày rõ rệt nhất và tỉ mỉ nhất trong những tác phẩm của ¡ng-ghen: "Lút-vích Phơ-bách" và "Chống Đuy-rinh", những sách này cũng như "Tuyên ngôn của Đảng cộng sản", đều là những sách gối đầu giường của mọi công nhân giác ngộ.

          Nhưng Mác không dừng lại ở chủ nghĩa duy vật của thế kỷ XVIII, ông đẩy triết học tiến lên nữa. ¤ng làm cho triết học trở nên phong phú bằng những thành quả của triết học cổ điển Đức và nhất là của hệ thống triết học Hê-ghen, là hệ thống, đến lượt nó, lại dẫn tới chủ nghĩa duy vật Phơ-bách. Trong số những thành quả đó thì thành quả chủ yếu là phép biện chứng, tức là học thuyết về sự phát triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện, tức là học thuyết về tính tương đối của nhận thức của con người, nhận thức này phản ánh vật chất luôn luôn phát triển không ngừng. Những phát hiện mới đây của khoa học tự nhiên - như ra-di-om, điện tử, sự biến hoá của nguyên tố - đều xác nhận một cách tuyệt diệu chủ nghĩa duy vật biện chứng của Mác, bất chấp những học thuyết của các nhà triết học tư sản cùng với việc họ "lại" quay về với chủ nghĩa duy tâm đã cũ kỹ và thối nát. 

         Nghiên cứu sâu hơn và phát triển chủ nghĩa duy vật triết học, Mác đã đưa học thuyết đó tới chỗ hoàn bị và mở rộng học thuyết ấy từ chỗ nhận thức giới tự nhiên đến chỗ nhận thức xã hội loài người. Chủ nghĩa duy vật lịch sử của Mác là thành tựu vĩ đại nhất của tư tưởng khoa học. Sự hỗn độn và tuỳ tiện từ trước đến nay vẫn thống trị trong các quan niệm về lịch sử và chính trị đã được thay thế bằng một lý luận khoa học hết sức hoàn chỉnh và chặt chẽ, nó chỉ cho ta thấy rằng do sự phát triển của lực lượng sản xuất mà từ một chế độ sinh hoạt xã hội này đã nảy sinh ra và phát triển lên như thế nào một chế độ sinh hoạt xã hội khác, cao hơn, - chẳng hạn như chủ nghĩa tư bản nảy sinh ra như thế nào từ chế độ nông nô. 

         Nhận thức của con người phản ánh giới tự nhiên đang tồn tại độc lập đối với con người, nghĩa là phản ánh vật chất đang phát triển, thì sự nhận thức xã hội của con người (nghĩa là các quan điểm và học thuyết khác nhau về triết học, tôn giáo, chính trị, v.v.) cũng thế, nó phản ánh chế độ kinh tế của xã hội. Các thiết chế chính trị đều là kiến trúc thượng tầng, xây dựng trên một cơ sở kinh tế. Chúng ta thấy, chẳng hạn, những chính thể khác nhau của các nước hiện đại ở châu ¢u đều được dùng để củng cố quyền thống trị của giai cấp tư sản đối với giai cấp vô sản như thế nào. 

          Triết học Mác là một chủ nghĩa duy vật triết học hoàn bị, nó đã cung cấp cho loài người và nhất là cho giai cấp công nhân, những công cụ nhận thức vĩ đại. 

                                                                               II 

          Sau khi nhận thấy rằng chế độ kinh tế là cơ sở trên đó kiến trúc thượng tầng chính trị được xây dựng lên thì Mác chú ý nhiều nhất đến việc nghiên cứu chế độ kinh tế ấy. Tác phẩm chính của Mác là bộ "Tư bản" được dành riêng để nghiên cứu chế độ kinh tế của xã hội hiện đại, nghĩa là xã hội tư bản chủ nghĩa. 

          Chính trị kinh tế học cổ điển hồi trước Mác thì hình thành ở Anh là nước tư bản phát triển nhất. A-đam Xmít và Đa-vít Ri-các-đô, qua việc nghiên cứu chế độ kinh tế, đã mở đầu lý luận về giá trị lao động. Mác đã tiếp tục sự nghiệp của hai người đó. ¤ng đã mang lại cho lý luận đó một cơ sở chặt chẽ và phát triển lý luận đó một cách nhất quán. ¤ng chỉ ra rằng giá trị của mọi hàng hóa được quyết định bởi số lượng thời gian lao động xã hội tất yếu để sản xuất ra hàng hoá ấy. ở chỗ nào mà các nhà kinh tế học tư sản nhìn thấy quan hệ giữa vật với vật (hàng hoá này đổi lấy hàng hoá khác), thì ở đó, Mác đã tìm thấy quan hệ giữa người với người. Sự trao đổi hàng hoá biểu thị sự liên hệ giữa những người sản xuất riêng lẻ với nhau, do thị trường làm trung gian. Tiền tệ xuất hiện có nghĩa là mối liên hệ ấy ngày càng thêm chặt chẽ, gắn bó toàn bộ sinh hoạt kinh tế của những người sản xuất riêng lẻ thành một chỉnh thể không thể phân chia. Tư bản xuất hiện có nghĩa là mối liên hệ ấy tiếp tục phát triển cao hơn nữa: sức lao động của con người trở thành hàng hoá. Công nhân làm thuê bán sức lao động của mình cho người chủ ruộng đất, chủ nhà máy, chủ công cụ lao động. Người công nhân dùng một phần ngày lao động để bù vào chi phí nuôi bản thân và nuôi gia đình minh (tiền công); còn phần kia thì làm công không, tạo ra giá trị thặng dư cho người tư bản, đó là nguồn lợi nhuận, nguồn giàu có của giai cấp tư bản. 

          Học thuyết về giá trị thặng dư là viên đá tảng của học thuyết kinh tế của Mác. Tư bản, do lao động của công nhân tạo ra, đè nặng lên người công nhân, làm phá sản các tiểu chủ và tạo ra một đạo quân thất nghiệp. Trong công nghiệp, thắng lợi của sản xuất lớn thì thấy rõ được ngay; nhưng cả trong nông nghiệp, chúng ta cũng thấy một hiện tượng tương tự như thế: ưu thế của nông nghiệp tư bản chủ nghĩa quy mô lớn tăng thêm, việc dùng máy móc ngày càng phát triển, kinh tế nông dân bị siết chặt trong sợi dây thòng lọng của tư bản tiền tệ, bị suy tàn và phá sản vì kỹ thuật lạc hậu của mình. Trong nông nghiệp, nền sản xuất nhỏ có những hình thức suy tàn khác, nhưng chính sự suy tàn đó là một sự thật không thể bàn cãi được.

            Đánh bại sản xuất nhỏ, tư bản đưa đến chỗ nâng cao năng suất lao động và tạo ra một địa vị độc quyền cho những công ty của các nhà đại tư bản. Bản thân sản xuất ngày càng được xã hội hoá, - hàng chục vạn và hàng triệu công nhân gắn chặt với nhau trong một cơ cấu kinh tế có kế hoạch, - nhưng sản phẩm của lao động chung thì lại do một nhúm nhà tư bản chiếm hữu. Tình trạng vô chính phủ trong sản xuất, những cuộc khủng hoảng, sự chạy đua điên cuồng đi tìm thị trường, tình trạng đời sống của quần chúng nhân dân không được đảm bảo đều tăng lên. 

             Khi làm cho công nhân càng lệ thuộc vào tư bản, chế độ tư bản chủ nghĩa tạo ra sức mạnh vĩ đại của lao động liên hợp. 

             Mác đã nghiên cứu sự phát triển của chủ nghĩa tư bản từ những mầm mống đầu tiên của kinh tế hàng hoá, tức là từ sự trao đổi đơn giản, cho đến những hình thức cao nhất của nó, tức là sản xuất lớn. 

Và kinh nghiệm của tất cả các nước tư bản chủ nghĩa cũ cũng như mới, ngày càng chứng tỏ rõ ràng cho một số công nhân ngày càng đông thấy rằng học thuyết ấy của Mác là đúng. 

            Chủ nghĩa tư bản đã thắng trên toàn thế giới, nhưng thắng lợi ấy chẳng qua chỉ là màn mở đầu cho thắng lợi của lao động đối với tư bản mà thôi.

                                                                           III

          Khi chế độ nông nô bị lật đổ và khi xã hội tư bản "tự do" đã ra đời thì lập tức người ta thấy rõ rằng tự do ấy có nghĩa là một chế độ áp bức và bóc lột mới đối với người lao động. Các học thuyết xã hội chủ nghĩa bắt đầu mọc ra, đó là sự phản ánh và sự phản đối ách áp bức ấy. Nhưng chủ nghĩa xã hội lúc đầu chỉ là chủ nghĩa xã hội không tưởng. Nó chỉ trích, lên án và nguyền rủa xã hội tư bản; nó mơ ước xoá bỏ xã hội này và tưởng tượng ra một chế độ tốt đẹp hơn; nó tìm cách thuyết phục những người giầu để họ thâý rằng bóc lột là không có đạo đức. 

         Nhưng chủ nghĩa xã hội không tưởng không thể vạch ra được lối thoát thực sự. Nó không giải thích được bản chất của chế độ làm thuê trong chế độ tư bản, cũng không phát hiện ra được những quy luật phát triển của chế độ tư bản và cũng không tìm được lực lượng xã hội có khả năng trở thành người sáng tạo ra xã hội mới. 

        Tuy nhiên, những cuộc cách mạng bão táp, ở khắp châu ¢u và nhất là ở Pháp, nổ ra kèm với sự sụp đổ của chế độ phong kiến, của chế độ nông nô, thì ngày càng chứng tỏ rằng đấu tranh giai cấp là cơ sở và động lực của toàn bộ quá trình phát triển. 

        Không một thắng lợi nào về tự do chính trị giành được từ trong tay giai cấp chủ nô, mà lại không gặp một sức phản kháng quyết liệt. Không một nước tư bản chủ nghĩa nào được thành lập trên một cơ sở ít nhiều tự do, dân chủ, mà lại không có một cuộc đấu tranh sống mái giữa các giai cấp khác nhau của xã hội tư bản.

        Thiên tài của Mác là ở chỗ ông là người đầu tiên đã từ đó rút ra và triệt để vận dụng cái kết luận do lịch sử toàn thế giới chỉ ra. Kết luận đó là học thuyết đấu tranh giai cấp. 

        Chừng nào người ta chưa biết phân biệt được lợi ích của giai cấp này hay của giai cấp khác, qua những câu nói, những lời tuyên bố và những lời hứa hẹn nào đó có tính chất đạo đức, tôn giáo, chính trị và xã hội, thì trước sau bao giờ người ta cũng vẫn là kẻ ngốc nghếch bị người khác lừa dối và tự lừa dối mình về chính trị. Những kẻ chủ trương cải cách và cải thiện sẽ còn bị bọn bênh vực cái cũ lừa bịp mãi, nếu họ chưa biết rằng tất cả những chế độ cũ, dầu dã man và thối nát đến đâu đi nữa, cũng đều được những lực lượng của giai cấp thống trị này hay giai cấp thống trị khác ủng hộ. Và muốn đập tan sự phản kháng của những giai cấp thống trị ấy, thì chỉ có một cách là: tìm ngay trong xã hội xung quanh chúng ta, những lực lượng có thể - và, do địa vị xã hội của chúng ta mà phải - trở thành những lực lượng có khả năng quét sạch cái cũ và tạo ra cái mới, rồi giáo dục và tổ chức những lực lượng ấy để đấu tranh. 

         Chỉ có chủ nghĩa duy vật triết học của Mác là đã chỉ cho giai cấp vô sản con đường thoát khỏi chế độ nô lệ tinh thần, trong đó tất cả các giai cấp bị áp bức đã sống lay lắt từ trước tới nay. Chỉ có học thuyết kinh tế của Mác là đã giải thích được địa vị thực sự của giai cấp vô sản trong toàn bộ chế độ tư bản chủ nghĩa.

        Trên toàn thế giới, kể từ châu Mỹ đến Nhật, từ Thụy-điển đến Nam Phi, những tổ chức độc lập của giai cấp vô sản đang tăng thêm. Giai cấp vô sản tự giáo dục và tự bồi dưỡng trong khi tiến hành cuộc đấu tranh giai cấp của nó, nó thoát khỏi những thiên kiến của xã hội tư sản, ngày càng đoàn kết chặt chẽ lại và biết đánh giá đúng mức những thành tích của nó, nó tôi luyện lực lượng của nó và lớn lên không gì ngăn nổi. 

"Giáo dục", số 3, tháng Ba, 1913 Bản dịch của nhà xuất bản Sự thật Hà Nội

                                  KHÁI LƯỢC LỊCH SỬ TRIẾT HỌC TRƯỚC MÁC

I.TriÕt häc Hy l¹p - La M· cæ ®¹i

1. Hoµn c¶nh ra ®êi vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc.

a) Hoµn c¶nh ra ®êi.

-T­ư t­ưëng triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû VIII ®Õn thÕ kû VI TCN, trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ víi m©u thuÉn gay g¾t gi÷a tÇng líp chñ n« d©n chñ vµ chñ n« quý téc.

-NÒn kinh tÕ c«ng, th­ư¬ng nghiÖp cña Hy L¹p kh¸ ph¸t triÓn

-Sù ph¸t triÓn cña mét sè ngµnh khoa häc như­ to¸n, vËt lý, thiªn v¨n ®ßi hái sù kh¸i qu¸t cña triÕt häc.

-Thêi kú nµy diÔn ra sù giao l­ưu gi÷a Hy L¹p vµ c¸c n­ưíc ¶ RËp phư­¬ng §«ng

b) .§Æc ®iÓm cña triÕt häc.

-TriÕt häc Hy-La cæ ®¹i g¾n bã h÷u c¬ víi khoa häc tù nhiªn, hÇu hÕt c¸c nhµ triÕt häc lµ c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn.

-TriÕt häc ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh gi÷a ®­ưêng lèi duy vËt cña §ªm«c¬rits vµ ®ưêng lèi duy t©m cña Plat«n.

-Chñ nghÜa duy vËt cæ ®¹i mang tÝnh méc m¹c, th« s¬ vµ cã sù xuÊt hiÖn sím cña phÐp biÖn chøng tù ph¸t.

-NhËn thøc luËn theo khuynh h­ưíng duy gi¸c.

2. Mét sè triÕt gia tiªu biÓu

Hªrac¬lÝt(520-469 TCN)

-Quan niÖm vÒ thÕ giíi: Hªrac¬lÝt cho r»ng löa lµ c¬ së vµ nguån gèc cña tÊt th¶y mäi vËt. Vò trô kh«ng ph¶i do Chóa trêi hay mét lùc lư­îng siªu nhiªn thÇn bÝ nµo s¸ng t¹o ra. Nã “m·i m·i ®·, ®ang vµ sÏ lµ ngän löa vÜnh viÔn ®ang kh«ng ngõng bµng ch¸y vµ tµn lôi”

ChuÈn mùc cña mäi sù vËt theo Hªrac¬lÝt lµ logos. Logos tån t¹i c¶ d­íi d¹ng kh¸ch quan vµ chñ quan. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan cña mäi c¸i ®ang diÔn ra trong thÕ giíi, lµm thÕ giíi tån t¹i nh­ư mét chØnh thÓ thèng nhÊt..

Logos chñ quan lµ tõ ng÷, häc thuyÕt, lêi nãi  ®­ưîc hiÓu như­ lµ chuÈn mùc cña mäi ho¹t ®éng tư­ t­ưëng, suy nghÜ cña con ngư­êi. Ngư­êi nµo cµng tiÕp cËn ®­ưîc nã th× cµng th«ng th¸i.

Theo Hªrac¬lÝt, mäi sù vËt trong thÕ giíi ®Òu vËn ®éng biÕn ®æi, ph¸t triÓn kh«ng ngõng. ¤ng ®­ưa ra luËn ®iÓm bÊt hñ “ Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn cïng mét dßng s«ng”.

Hªrac¬lÝt thõa nhËn sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp nh­ưng trong c¸c mèi quan hÖ kh¸c nhau. B¶n th©n logos lµ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. Vò trô lµ mét thÓ thèng nhÊt, nh­ưng trong lßng nã lu«n diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt , c¸c lùc l­îng ®èi lËp. Nhê ®ã vò trô th­êng xuyªn biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn. §Êu tranh lµ quy luËt ph¸t triÓn cña vò trô.

-NhËn thøc luËn vµ nh©n b¶n häc: Hªrac¬lÝt ®¸nh gi¸ cao vai trß cña nhËn thøc c¶m tÝnh trong viÖc ®em l¹i cho chóng ta nh÷ng hiÓu biÕt x¸c thùc vµ sinh ®éng vÒ sù vËt. Nhưu­ng môc ®Ých nhËn thøc cña chóng ta lµ nhËn thøc logos, nhËn thøc sù thèng nhÊt cña vò trô. NhËn thøc ®iÒu ®ã thuéc vÒ vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh.

Linh hån con ngư­êi, còng chØ lµ mét biÓu hiÖn cña löa. Trong linh hån con ng­ưêi ngoµi phÇn löa cßn cã phÇn Èm ư­ít. Linh hån lµ sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp: c¸i Èm ­ưít vµ löa. V× vËy míi sinh ra ng­êi tèt vµ ng­êi xÊu. H¹nh phóc cña con ng­êi kh«ng ph¶i sù h­ëng l¹c ®¬n thuÇn vÒ thÓ x¸c mµ lµ ë viÖc biÕt suy nghÜ, nãi vµ hµnh ®éng tu©n theo thÕ giíi tù nhiªn.

§ªm«c¬rÝt( 460-370 TCN)

Theo quan niÖm cña §ªm«c¬rits, c¸c sù vËt lµ do nguyªn tö liªn kÕt l¹i víi nhau trong ch©n kh«ng t¹o nªn. TÝnh ®a d¹ng cña nguyªn tö lµm nªn tÝnh ®a d¹ng cña thÕ giíi.

Nguyªn tö lµ h¹t vËt chÊt nhá bÐ nhÊt, kh«ng thÓ ph©n chia, kh«ng thÓ c¶m nhËn ®­ưîc b»ng trùc quan.Nguyªn tö lµ vÜnh cöu kh«ng thay ®«Ø trong lßng nã kh«ng x¶y ra biÕn ®æi nhá nµo. Nguyªn tö cã v« vµn h×nh d¹ng. Nguyªn tö lµ vÜnh cöu, kh«ng thay ®æi nh­ưng c¸c sù vËt t¹o thµnh tõ nguyªn tö th× kh«ng ngõng biÕn ®æi.

VÒ lý luËn nhËn thøc: §ªm«c¬rÝt cho r»ng linh hån lµ tiªu chuÈn c¬ b¶n ®Ó ph©n biÖt thÕ giíi h÷u sinh vµ thÕ giíi v« sinh. Linh hån còng lµ mét d¹ng vËt chÊt, ®­ưîc cÊu t¹o tõ c¸c nguyªn tö nhá bÐ nhÊt, cã d¹ng h×nh cÇu, linh ®éng nh­ư ngän löa, cã vËn tèc lín, lu«n lu«n ®éng. Linh hån cã chøc n¨ng quan träng lµ ®em l¹i cho c¬ thÓ sù khëi ®Çu vËn ®éng vµ thùc hiÖn chøc n¨ng trao ®æi chÊt víi m«i tr­ưêng bªn ngoµi th«ng qua sù hÝt thë cña con ng­ưêi.

§ªm«c¬rÝt ph©n biÖt hai d¹ng nhËn thøc cña con ng­ưêi: nhËn thøc c¶m tÝnh (mê tèi) vµ nhËn thøc lý tÝnh ( ch©n lý). ¤ng bư­íc ®Çu chØ ra mãi quan hÖ gi÷a hai d¹ng nhËn thøc nµy trong viÖc ®¹t ®Õn ch©n lý.

VÒ quan niÖm chÝnh trÞ-x· héi: §ªm«c¬rÝt ®øng trªn lËp trư­êng cña giai cÊp chñ n«, kh¼ng ®Þnh sù hîp lý cña chÕ ®é n« lÖ.

¤ng cã nh÷ng quan niÖm tiÕn bé vÒ ®¹o ®øc. Theo «ng phÈm chÊt con ngư­êi kh«ng ph¶i ë lêi nãi mµ ë viÖc lµm. Con ngư­êi cÇn hµnh ®éng cã ®¹o ®øc. H¹nh phóc cña con ngư­êi lµ ë kh¶ n¨ng trÝ tuÖ, tinh thÇn, ®Ønh cao cña h¹nh phóc lµ trë thµnh th«ng th¸i, trë thµnh c«ng d©n thÕ giíi.

Plat«n (427-347 TCN).

Plat«n lµ nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan.

1.Häc thuyÕt ý niÖm: Plat«n ®­ưa ra quan niÖm vÒ sù tån t¹i cña hai thÕ giíi: ThÕ giíi c¸c sù vËt c¶m biÕt vµ thÕ giíi ý niÖm

ThÕ giíi c¸c sù vËt c¶m biÕt lµ thÕ giíi kh«ng ch©n thùc v× c¸c sù vËt lu«n thay ®æi, vËn ®éng, trong chóng kh«ng cã g× æn ®Þnh, bÒn v÷ng, hoµn thiÖn.

ThÕ giíi ý niÖm lµ thÕ giíi cña nh÷ng c¸i phi c¶m tÝnh, phi vËt thÓ. ThÕ giíi ý niÖm tån t¹i bÊt biÕn, vÜnh viÔn.

Sù vËt c¶m biÕt chØ lµ c¸i bãng cña ý niÖm. ThÕ giíi ý niÖm cã trư­íc vµ sinh ra thÕ giíi sù vËt c¶m biÕt.

2.Lý luËn nhËn thøc: Tri thøc lµ c¸i cã trư­íc c¸c sù vËt c¶m biÕt mµ kh«ng ph¶i sù kh¸i qu¸t kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh nhËn thøc c¸c sù vËt ®ã.

Ph­ư¬ng ph¸p ®¸nh thøc sù håi t­ưëng lµ ph­ư¬ng ph¸p biÖn chøng( ®èi tho¹i)

Plat«n ph©n biÖt hai lo¹i tri thøc: Tri thøc ch©n thùc lµ tri thøc vÒ ý niÖm, kÕt qu¶ cña nhËn thøc lý tÝnh vµ tri thøc mê nh¹t, kÕt qu¶ cña nhËn thøc ý kiÕn, dư­ luËn.

3.Quan niÖm x· héi:  ThÓ hiÖn trong quan niÖm cña Plat«n vÒ nhµ n­ưíc lý tưëng. ¤ng phª ph¸n ba h×nh thøc nhµ n­ưíc xÊu trong lÞch sö. Mét lµ nhµ n­ưíc cña bän vua chóa; hai lµ nhµ n­ưíc qu©n phiÖt; ba lµ nhµ n­ưíc d©n chñ.

Theo Plat«n, m« h×nh nhµ n­ưíc lý t­ưëng lµ nhµ n­ưíc Céng hoµ, trong ®ã ph©n ra lµm ba tÇng líp ng­ưêi lµm c¸c c«ng viÖc kh¸c nhau: - C¸c nhµ th«ng th¸i

          - C¸c vÖ qu©n

          - Nh÷ng ngư­êi lao ®éng.

§Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng ph©n chia giµu nghÌo, theo Plat«n cÇn xo¸ bá gia ®×nh vµ së h÷u t­ư nh©n. Sù vinh quang cña nhµ n­ưíc phô thuéc vµo c¸c phÈm chÊt: Th«ng th¸i, dòng c¶m, chÝnh nghÜa vµ phong ®é duy tr× chuÈn mùc x· héi.

Arixtèt( 384-322 TCN)

1.     Sù phª ph¸n cña Arixtèt ®èi víi häc thuyÕt ý niÖm cña Plat«n: 

Theo Arixtèt, ý niÖm cña Plat«n lµ v« dông ®èi víi viÖc nhËn thøc vµ gi¶i thÝch vÒ sù tån t¹i cña sù vËt.

2.Quan niÖm vÒ tù nhiªn:  Tù nhiªn lµ toµn bé nh÷ng sù vËt cã mét b¶n thÓ vËt chÊt m·i m·i vËn ®éng vµ biÕn ®æi. VËn ®éng kh«ng t¸ch rêi víi vËt thÓ tù nhiªn. VËn ®éng cña giíi tù nhiªn cã nhiÒu h×nh thøc: T¨ng lªn vµ gi¶m ®i; Sinh ra vµ tiªu diÖt; thay ®æi tr¹ng th¸i; DÞch chuyÓn vÞ trÝ trong kh«ng gian.

TÝnh chÊt vËt chÊt cña thÕ giíi biÓu hiÖn ë c¸c yÕu tè khëi nguyªn cña nã gåm: §Êt; n­íc; löa; khÝ vµ ªte.

3. NhËn thøc luËn: Arixtèt thõa nhËn thÕ giíi kh¸ch quan lµ ®èi t­ưîng cña nhËn thøc, lµ nguån gèc cña kinh nghiÖm vµ c¶m gi¸c. Mèi quan hÖ gi÷a ®èi t­ưîng vµ tri thøc tu©n theo trËt tù thêi gian: ®èi t­ưîng lµ c¸i tån t¹i tr­íc.

NhËn thøc bao gåm hai giai ®o¹n: Giai ®o¹n thø nhÊt lµ nhËn thøc c¶m tÝnh ®©y lµ giai ®o¹n nhËn thøc trùc quan.

Giai ®o¹n thø hai lµ nhËn thøc lý tÝnh: ®ßi hái sù kh¸i qu¸t ho¸, trõu t­ưîng ho¸ ®Ó rót ra tÝnh tÊt yÕu cña hiÖn t­îng.

Nh×n chung nhËn thøc luËn cña Arixtèt chøa ®ùng c¸c yÕu tè cña c¶m gi¸c luËn vµ kinh nghiÖm luËn cã khuynh h­íng duy vËt.

4. VÒ quan niÖm x· héi: Theo Arixtèt, b¶n chÊt nhµ n­ưíc lµ mét h×nh thøc giao tiÕp cao nhÊt gi÷a con ng­ưêi. Nhµ n­ưíc xuÊt hiÖn khi cã sù giao tiÕp vÒ lîi Ých gi÷a nhiÒu gia ®×nh vµ hä hµng vÒ cuéc sèng ®Çy ®ñ vµ hoµn thiÖn. ¤ng cho r»ng gia ®×nh vµ c¸ nh©n lµ “thiªn chøc tù nhiªn” cña nhµ nư­íc, v× vËy con ng­ưêi vÒ b¶n chÊt ph¶i thuéc vÒ nhµ n­ưíc.

§øng trªn lËp tr­ưêng cña giai cÊp chñ n«, Arixtèt khinh miÖt nh÷ng ng­ưêi n« lÖ, v× vËy «ng cho r»ng mọi cong d©n ®Òu lµ thµnh viªn cña nhµ nư­íc trõ n« lÖ. ¤ng còng cho r»ng sù tån t¹i gi÷a chñ n« vµ n« lÖ trong x· héi lµ kh¸ch quan, n« lÖ chØ lµ c«ng cô biÕt nãi.

5. VÒ quan niÖm ®¹o ®øc: Arixtèt ®Æc biÖt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò phÈm h¹nh. PhÈm h¹nh lµ c¸i tèt ®Ñp nhÊt, lµ lîi Ých tèi cao mµ mäi c«ng d©n ph¶i cã. PhÈm h¹nh cña con ngư­êi thÓ hiÖn ë quan niÖm vÒ h¹nh phóc. Theo «ng, h¹nh phóc ph¶i g¾n liÒn víi ho¹t ®éng nhËn thøc, víi ­ưíc väng lµ ®iÒu thiÖn.

II. TRIẾT HỌC TÂY ÂU THỜI KỲ TRUNG CỔ
 

1. Hoµn c¶nh ra ®êi vµ ®Æc ®iÓm cña triÕt häc T©y ¢u thêi trung cæ.

a) Hoµn c¶nh ra ®êi

X· héi T©y ¢u vµo thÕ kû thø II-V lµ x· héi ®¸nh dÊu sù tan d· cña chÕ ®é n« lÖ vµ sù ra ®êi chÕ ®é phong kiÕn. Thêi kú ®Çu trung cæ lµ thêi kú cña sù suy ®åi toµn bé ®êi sèng x· héi. Ở nh÷ng thÕ kû tiÕp theo x· héi còng t¹o ra sù ph¸t triÓn cao h¬n x· héi cæ ®¹i: kü thuËt vµ nghÒ thñ c«ng dÇn dÇn ®­ưîc ph¸t triÓn, c¸c thµnh thÞ ra ®êi, t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò cho sù phôc h­ng míi cña khoa häc vµ v¨n ho¸.

Nhµ thê lµ mét tæ chøc tËp quyÒn hïng m¹nh, t«n gi¸o bao trïm lªn mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi.

b) §Æc ®iÓm cña triÕt häc

§Æc ®iÓm cña triÕt häc thêi kú nµy lµ khuynh hư­íng ph¸t triÓn cña chñ nghÜa kinh viÖn. VÊn ®Ò trung t©m cña triÕt häc lµ vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a niÒm tin t«n gi¸o vµ trÝ tuÖ, gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng. Cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m trong triÕt häc thêi kú nµy biÓu hiÖn d­ư¬Ý h×nh thøc ®Æc thï cña cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy danh vµ chñ nghÜa duy thùc.

2. Mét sè ®¹i biÓu cña ph¸i duy danh vµ duy thùc

T«m¸t §acanh( 1225-1274)

¤ng sinh ë Italia lµ nhµ thÇn häc ®¹o thiªn chóa, nhµ triÕt häc kinh viÖn næi tiÕng.

Trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò gi÷a lßng tin vµ lý trÝ, T«m¸t §acanh ®øng trªn lËp tr­ưêng cña chñ nghÜa duy thùc «n hoµ. ¤ng ph©n râ ranh giíi gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc, như­ng kh«ng ®èi lËp chóng. Theo «ng Th­ưîng ®Õ lµ kh¸ch thÓ cuèi cïng cña c¶ triÕt häc vµ thÇn häc, lµ nguån gèc cña mäi ch©n lý; do ®ã kh«ng cã sù ®èi lËp c¨n b¶n gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc. Như­ng lµ nhµ thÇn häc nªn T«m¸t §acanh ®· h¹ thÊp vai trß cña triÕt häc, coi triÕt häc lµ t«i tí, phô thuéc vµo thÇn häc.

VÒ quan niÖm giíi tù nhiªn, T«m¸t §acanh cho r»ng, giíi tù nhiªn vµ trËt tù cña nã lµ sù chuÈn bÞ cña “v­ư¬ng quèc giµu cã ë trªn trêi. Mäi sù hoµn thiÖn cña thÕ giíi lµ do Th­ưîng ®Õ quyÕt ®Þnh vµ ®Òu tr¶i qua sù hîp lý ho¸ cña Th­ưîng ®Õ.

          VÒ vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, «ng ®øng trªn lËp tr­ưêng cña chñ nghÜa duy thùc «n hoµ.

VÒ lý luËn nhËn thøc: Theo T«m¸t §acanh, nhËn thøc cña con ng­ưêi kh«ng tiÕp thu b¶n th©n sù vËt vËt chÊt, mµ chØ tiÕp thu h×nh ¶nh cña sù vËt ( c¸i gièng víi chñ thÓ nhËn thøc). ¤ng ph©n chia h×nh d¹ng thµnh: h×nh d¹ng c¶m tÝnh vµ h×nh d¹ng lý tÝnh.

VÒ lý thuyÕt x· héi: T«m¸t §acanh tuyªn truyÒn tư­ t­ưëng vÒ vai trß thèng trÞ cña nhµ thê ®èi víi x· héi c«ng d©n. ¤ng chèng ®èi sù b×nh ®¼ng x· héi.

§¬nxcèt (1265-1308).

¤ng lµ nhµ duy danh  lín thÕ kû XIII, sinh ra ë Anh, theo dßng ®¹o Ph¬r¨ngxÝt.

§¬nxcèt gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a triÕt häc vµ thÇn häc theo lËp tr­ưêng duy danh luËn. §èi t­ưîng cña thÇn häc lµ nghiªn cøu Th­ưîng ®Õ, ®èi t­ưîng cña triÕt häc lµ nghiªn cøu hiÖn thùc kh¸ch quan. Như­ng «ng ®Æt lý trÝ con ng­ưêi thÊp h¬n niÒm tin t«n gi¸o.

VÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng: ¤ng cho r»ng c¸i chung võa tån t¹i trong c¸c sù vËt( nh­ lµ b¶n chÊt cña c¸c sù vËt), võa tån t¹i sau c¸c sù vËt (nh­ư sù kh¸i qu¸t ho¸ khái c¸c sù vËt riªng lÎ).

VÒ lý luËn nhËn thøc: ¤ng nhÊn m¹nh vai trß cña linh hån, cña lý trÝ vµ ý chÝ. Nh­ưng «ng cho r»ng tinh thÇn con  ng­ưêi do Thư­îng ®Õ sinh ra.

R«giª Bªc¬n( 1214-1294)

¤ng sinh ra ë n­íc Anh, lµ ng­ưêi cã tư­ t­ưëng tiÕn bé thÓ hiÖn sù ®Êu tranh chèng l¹i triÕt häc kinh viÖn.. ¤ng phª ph¸n gay g¾t tÝnh chÊt v« dông cña phư­¬ng ph¸p kinh viÖn. Theo «ng cã ba ®iÒu trë ng¹i ®èi víi ch©n lý: 

Mét lµ: Sù sïng b¸i, quy phôc tr­ưíc c¸c uy tÝn kh«ng cã c¬ së vµ kh«ng xøng ®¸ng.

Hai lµ: Thãi quen l©u ®êi ®èi víi nh÷ng quan niÖm ®· râ rµng;

Ba lµ: TÝnh chÊt v« c¨n cø cña c¸c nhµ b¸c häc ®èi víi nh÷ng ®iÒu ngu dèt cña m×nh dư­¬Ý mÆt n¹ cña sù th«ng th¸i hư­ ¶o.

Theo «ng cã ba nguån gèc cña nhËn thøc lµ: Uy tÝn; lý trÝ; kinh nghiÖm. Bªc¬n ®¸nh gi¸ cao vai trß cña kinh nghiÖm, xem kinh nghiÖm lµ tiªu chuÈn ch©n lý, thư­íc ®o cña lý luËn. Bªc¬n lµ ng­ưêi coi träng tri thøc khoa häc.

VÒ quan niÖm x· héi: R«giª Bªc¬n cã nhiÒu t­ư t­ưëng tiÕn bé, lªn ¸n sù ¸p bøc cña x· héi phong kiÕn vµ nh÷ng téi lçi cña gi¸o sü. ¤ng d¸m phª ph¸n c¶ gi¸o hoµng vµ bªnh vùc quyÒn lîi cña nh©n d©n. Tuy Bªc¬n lªn tiÕng chèng gi¸o hoµng nh­ng «ng kh«ng chèng t«n gi¸o nãi chung.

III. TRIẾT HỌC TÂY ÂU THỜI KỲ PHỤC HƯNG CẬN ĐẠI

ThÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVIII, trong lßng c¸c nư­íc T©y ¢u diÔn ra nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c. §©y lµ thêi kú diÔn ra c¸c cuéc c¸ch m¹ng Tư­ s¶n, thêi kú h×nh thµnh c¸c d©n téc tư s¶n T©y ¢u.

Do nhu cÇu ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt nªn khoa häc kü thuËt thêi kú nµy ph¸t triÓn m¹nh mÏ. ThÕ kû XVII- XVIII, c¬ häc ph¸t triÓn, thÕ kû XVIII- XIX, vËt lý häc, ho¸ häc, sinh häc, kinh tÕ häc ra ®êi. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc lµ tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn triÕt häc míi víi nhiÒu ®¹i biÓu næi tiÕng.

Phranxi Bªc¬n( 1561-1626)

Bªc¬n lµ nhµ triÕt häc ng­êi Anh, sèng ë thêi kú tiÒn tÝch luü t­ư b¶n. ¤ng lµ nhµ tư­ tư­ëng cña giai cÊp t­ư s¶n vµ tÇng líp quý téc míi.

Bªc¬n cho r»ng nhiÖm vô cña triÕt häc lµ t×m kiÕm con ®­ưêng nhËn thøc s©u s¾c giíi tù nhiªn. ¤ng ®Æc biÖt ®Ò cao vai trß cña tri thøc, chØ cã tri thøc míi ®em l¹i sù thÞnh v­ưîng cho con ng­ưêi. Bªc¬n cho r»ng triÕt häc ph¶i lµm cho con ng­ưêi hïng m¹nh, ph¶i biÕt c¸ch nghiªn cøu giíi tù nhiªn ®Ó t×m ra mèi quan hÖ nh©n qu¶, ph¸t hiÖn vµ kiÓm tra ch©n lý.

Bªc¬n phª ph¸n phư­¬ng ph¸p triÕt häc cña c¸c nhµ t­ư t­ưëng trung cæ( con nhÖn) vµ ph­ư¬ng ph¸p nghiªn cøu cña c¸c nhµ kinh nghiÖm chñ nghÜa( con kiÕn). Vµ cho r»ng nhµ khoa häc ch©n chÝnh ph¶i nh­ư con ong biÕt t×m kiÕm nguyªn liÖu trong c¸c loµi hoa vµ biÕt chÕ biÕn s¶n phÈm tinh khiÕt. Ph­ư¬ng ph¸p nhËn thøc tèt nhÊt lµ ph­ư¬ng ph¸p quy n¹p, ®i tõ c¸i ®¬n nhÊt ®Õn sù kh¸i qu¸t, ®Õn kh¸i niÖm.

Bªc¬n cho r»ng trë ng¹i lín nhÊt cña nhËn thøc lý tÝnh lµ “nh÷ng bãng ma ®Þnh kiÕn”. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu míi- ph©n tÝch thùc nghiÖm sÏ gióp g¹t ®i nh÷ng “bãng ma” ®ã.

T«m¸t H«px¬( 1588-1679)

H«px¬ lµ nhµ triÕt häc ng­êi Anh, ng­ưêi kÕ tôc vµ hÖ thèng ho¸ triÕt häc cña Bªc¬n. ¤ng lµ ng­ưêi ®­a chñ nghÜa duy vËt Anh ph¸t triÓn lªn ®Ønh cao vµ còng lµm cho nã mang h×nh thøc m¸y mãc hoµn bÞ nhÊt. Chñ nghÜa duy vËt trong triÕt học cña H«px¬ ®ư­îc x©y dùng trªn c¬ së khoa häc tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ c¬ häc thêi kú nµy.

VÒ quan niÖm giíi tù nhiªn: H«px¬ cho r»ng giíi tù nhiªn lµ tæng sè cña c¸c sù vËt cã qu¶ng tÝnh( ®é dµi), ph©n biÖt nhau bëi ®¹i l­ưîng h×nh khèi, vÞ trÝ vµ vËn ®éng, như­ng vËn ®éng chØ lµ vËn ®éng c¬ giíi.

Con ngư­êi lµ mét c¬ thÓ sèng mµ mäi ho¹t ®éng còng tu©n theo c¸c quy luËt c¬ häc.

VÒ quan niÖm x· héi: H«px¬ b¸c bá nguån gèc thÇn th¸nh cña nhµ nưíc, gi¶i thÝch nhµ n­ưíc cã nguån gèc trÇn gian. Nhµ n­ưíc kh«ng ph¶i do th¸nh thÇn t¹o ra mµ lµ kÕt qu¶ cña sù tho¶ thuËn gi÷a con ng­ưêi nh»m tr¸nh nh÷ng cuéc chiÕn tranh tµn khèc. H×nh thøc chÝnh quyÒn lý tư­ëng lµ h×nh thøc qu©n chñ. H×nh thøc nhµ nưíc qu©n chñ cña H«px¬ ®· ®­îc bæ sung thªm nh÷ng yªu cÇu cña giai cÊp tư­ s¶n.

Rªne §Òc¸ct¬( 1596-1650)

¤ng lµ nhµ triÕt häc vµ khoa häc ng­ưêi Ph¸p.

Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc, §Òc¸c ®øng trªn lËp tr­ưêng nhÞ nguyªn luËn. ¤ng thõa nhËn cã hai thùc thÓ vËt chÊt vµ tinh thÇn tån t¹i ®éc lËp víi nhau. ¤ng cè g¾ng ®øng trªn c¶ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ tinh thÇn; tư­ duy vµ tån t¹i. Như­ng cuèi cïng «ng vÉn r¬i vµo chñ nghÜa duy t©m, v× cho r»ng c¶ hai thùc thÓ vËt chÊt vµ tinh thÇn tuy ®éc lËp như­ng ®Òu phô thuéc vµo thùc thÓ thø ba lµ Th­ưîng ®Õ.

VÒ mÆt vËt lý häc, §Òc¸c lµ mét nhµ duy vËt. ¤ng cho r»ng tù nhiªn lµ mét khèi thèng nhÊt gåm nh÷ng h¹t nhá vËt chÊt cã qu¶ng tÝnh vµ vËn ®éng vÜnh viÔn theo nh÷ng quy luËt c¬ häc.

VÒ ph­ư¬ng ph¸p luËn, «ng muèn s¸ng t¹o mét ph­¬ng ph¸p khoa häc míi nh»m ®Ò cao søc m¹nh lý t­ưëng cña con ng­êi, ®em lý tÝnh khoa häc thay thÕ cho niÒm tin t«n gi¸o mï qu¸ng. Theo «ng nghi ngê lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña ph­ư¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc. Tõ  ®ã «ng ®i ®Õn mét luËn ®iÓm næi tiÕng “ T«i suy nghÜ vËy t«i tån t¹i”.

Tõ luËn ®iÓm trªn, còng nh­ư tõ gãc ®é nhËn thøc, §Òc¸c lµ ng­ưêi theo chñ nghÜa duy lý. ¤ng cho r»ng kh«ng ph¶i ¶m gi¸c mµ t­ư duy míi chøng minh ®­ưîc sù tån t¹i cña chñ thÓ. Vµ t­ư duy râ rµng, m¹ch l¹c lµ tiªu chuÈn cña ch©n lý. Như­ng theo chñ nghÜa duy lý cña «ng, trong lý trÝ con ng­ưêi cã nh÷ng tư­ t­ưëng bÈm sinh, vÝ dô: ý nghÜ bÈm sinh vÒ th­ưîng ®Õ; nh÷ng ®Þnh ®Ò to¸n häc.

Giãoc Becc¬ly( 1685-1753).

Becc¬ly lµ nhµ triÕt häc duy t©m, vÞ linh môc ng­ưêi  Anh

Môc ®Ých cña triÕt häc Becc¬ly lµ b¶o vÖ t«n gi¸o kh«ng ph¶i b»ng niÒm tin mï qu¸ng mµ b»ng nh÷ng luËn cø triÕt häc.

Becc¬ly dùa trªn quan ®iÓm cña c¸c nhµ duy danh luËn thêi trung cæ ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng, kh¸i niÖm vÒ vËt chÊt kh«ng tån t¹i kh¸ch quan, mµ chØ tån t¹i nh÷ng vËt thÓ cô thÓ riªng rÏ. Kh¸i niÖm vËt chÊt chØ lµ tªn gäi thuÇn tuý mµ th«i.

§øng trªn lËp tr­ưêng cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan, Becc¬ly cho r»ng mäi vËt thÓ cña thÕ giíi quanh ta lµ sù phøc hîp cña c¶m gi¸c. Mäi vËt chØ tån t¹i khi ®ưîc con ng­ưêi c¶m nhËn. ¤ng tuyªn bè: tån t¹i cã nghÜa lµ ®­ưîc c¶m nhËn.

§Ó tr¸nh r¬i vµo chñ nghÜa duy ng·, BÐcc¬ly ®· chuyÓn tõ chñ nghÜa duy t©m chñ quan sang chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan. ¤ng cho r»ng, sù vËt tån t¹i kh«ng chØ do mét chñ thÓ c¶m nhËn mµ cßn ®­îc c¶m nhËn bëi nhiÒu chñ thÓ kh¸c. ThËm chÝ khi tÊt c¶ c¸c chñ thÓ( con ng­êi) kh«ng cßn n÷a th× vËt vÉn tån t¹i như­ tæng sè t­ư t­ưëng trong trÝ tuÖ th­ưîng ®Õ. Thư­îng ®Õ lµ mét chñ thÓ nh­ưng tån t¹i vÜnh cöu vµ lu«n lu«n ®­a vµo trong ý thøc nh÷ng chñ thÓ riªng lÎ( con ng­ưêi) néi dung c¶m gi¸c.

         VÒ b¶n chÊt giai cÊp, triÕt häc cña Becc¬ly lµ ph¶n ¸nh hÖ tư­ t­ưëng cña giai cÊp t­ư s¶n ®· giµnh ®­ưîc chÝnh quyÒn, rÊt sî nh÷ng tư­ t­ưëng tiÕn bé, c¸ch m¹ng.

IV. TRIẾT HỌC CỔ ĐIỂN ĐỨC

TriÕt häc cæ ®iÓn ®øc ra ®êi vµ ph¸t triÓn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cña chÕ ®é chuyªn chÕ nhµ n­ưíc Phæ vµ nã lµ sù b¶o vÖ vÒ mÆt t­ư t­ưëng cho chÕ ®é ®ã. Do ¶nh h­ưëng cña cuéc c¸ch m¹ng t­ư s¶n Ph¸p vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ- x· héi ®Æc biÖt cña x· héi Phæ lóc ®ã ®· t¹o nªn nÐt riªng cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc.

§Æc trư­ng cña nh÷ng häc thuyÕt duy t©m cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ: Kh«i phôc truyÒn thèng phÐp biÖn chøng; B­ưíc chuyÓn tõ chñ nghÜa duy t©m chñ quan tiªn nghiÖm cña Kant ®Õn chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan cña Hªghen; phª ph¸n phÐp siªu h×nh truyÒn thèng “lý tÝnh”; chó ý ®Õn vÊn ®Ò triÕt häc lÞch sö.

Hªghen( 1770- 1831)

Hªghen lµ nhµ biÖn chøng, ®ång thêi lµ nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan.

HÖ thèng triÕt häc Hªghen bao gåm ba bé phËn chÝnh: L«gÝc häc; triÕt häc vÒ tù nhiªn; triÕt häc vÒ tinh thÇn.

HÖ thèng triÕt häc cña Hªghen lµ hÖ thèng duy t©m. TÝnh chÊt duy t©m kh¸ch quan cña triÕt häc Hªghen thÓ hiÖn ë chç, «ng coi “ ý niÖm tuyÖt ®èi” lµ ®iÓm xuÊt ph¸t, lµ nÒn t¶ng cho toµn bé häc thuyÕt cña m×nh. ý niÖm tuyÖt ®èi lµ ®Êng s¸ng t¹o ra giíi tù nhiªn vµ con ngư­êi. TÝnh ®a d¹ng, phong phó cña thÕ giíi hiÖn thùc lµ kÕt qu¶ cña sù vËn ®éng vµ s¸ng t¹o cña ý niÖm tuyÖt ®èi.

Hªghen ®· cã c«ng trong viÖc phª ph¸n t­ư duy siªu h×nh. Vµ «ng lµ ng­ưêi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, lÞch sö vµ t­ư duy d­íi d¹ng mét qu¸ tr×nh, nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng.

Hªghen còng lµ ng­ưêi ®Çu tiªn cã c«ng x©y dùng mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng nh­ư c¸c ph¹m trï chÊt lư­îng; ®é; phñ ®Þnh; m©u thuÉn; c¸i chung vµ c¸i riªng; b¶n chÊt vµ hiÖn tư­îng; nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶; kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc... vµ c¸c quy luËt như­ “ L­ưîng ®æi dÉn ®Õn chÊt ®æi vµ ng­ưîc l¹i”; “ phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh” vµ quy luËt ‘ m©u thuÉn”. Như­ng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tư­ duy, cña kh¸i niÖm.

Trong hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen, kh«ng ph¶i ý thøc, t­ư tư­ëng ph¸t triÓn trong sù phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña tù nhiªn vµ x· héi mµ ngư­îc l¹i, tù nhiªn vµ x· héi ph¸t triÓn trong sù phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn cña ý niÖm tuyÖt ®èi.

VÒ quan ®iÓm x· héi: Hªghen ®øng trªn lËp tr­ưêng cña chñ nghÜa S«vanh, ®Ò cao d©n téc §øc, miÖt thÞ c¸c d©n téc kh¸c. ChÕ ®é nhµ n­ưíc Phæ ®ư­¬ng thêi ®­ưîc Hªghen xem như­ ®Ønh cao cña sù ph¸t triÓn nhµ n­ưíc vµ ph¸p luËt.

LótvÝch Phoi¬b¾c( 1804- 1872)

 Phoi¬b¾c lµ nhµ triÕt häc duy vËt, ®¹i biÓu næi tiÕng cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc, nhµ t­ư t­ưëng cña giai cÊp tư­ s¶n d©n chñ §øc.

Phª ph¸n quan niÖm duy t©m cña Hªghen, coi giíi tù nhiªn lµ “ tån t¹i kh¸c” cña tinh thÇn, Phoi¬b¾c ®· chøng minh thÕ giíi lµ vËt chÊt, giíi tù nhiªn tån t¹i ngoµi con ng­ưêi, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ng­ưêi, lµ s¬ së sinh sèng cña con ng­ưêi. Giíi tù nhiªn kh«ng do ai s¸ng t¹o ra, nã tån t¹i vËn ®éng nhê nh÷ng c¬ së bªn trong nã.

TriÕt häc Phoi¬b¾c mang tÝnh nh©n b¶n. Nã chèng l¹i nhÞ nguyªn luËn vÒ sù t¸ch rêi gi÷a tinh thÇn vµ thÓ x¸c. ¤ng coi, ý thøc, tinh thÇn chØ lµ mét thuéc tÝnh ®Æc biÖt cña vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé ãc ng­ưêi.

MÆt tÝch cùc trong triÕt häc nh©n b¶n cña Phoi¬b¾c cßn thÓ hiÖn ë chç, «ng ®Êu tranh chèng c¸c quan niÖm t«n gi¸o chÝnh thèng cña ®¹o thiªn chóa, ®Æc biÖt quan niÖm vÒ thư­îng ®Õ.

Phoi¬b¾c cho r»ng chÝnh con ng­ưêi t¹o ra th­îng ®Õ. Th­ưîng ®Õ lµ biÓu hiÖn sù tha ho¸ b¶n chÊt con ng­ưêi. Tõ ®ã Phoi¬b¾c ®· ®i ®Õn phñ nhËn méi thø t«n gi¸o vµ thÇn häc vÒ mét vÞ thÇn siªu nhiªn, ®øng ngoµi, s¸ng t¹o ra con ng­ưêi, chi phèi cuéc sèng cña con ngư­êi.

Tuy nhiªn triÕt häc cña Phoi¬b¾c còng cã nh÷ng h¹n chÕ, «ng ®· ®øng trªn lËp tr­ưêng cña chñ nghÜa tù nhiªn ®Ó xem xÐt mäi hiÖn t­ưîng thuéc vÒ con ng­ưêi vµ x· héi. Con ng­ưêi theo quan niÖm cña Phoi¬b¾c lµ con ng­ưêi trõu t­ưîng, phi x· héi mang nh÷ng thuéc tÝnh sinh häc bÈm sinh. B¶n tÝnh con ngư­êi lµ t×nh yªu, t«n gi¸o còng lµ mét t×nh yªu. V× vËy «ng cho r»ng cÇn x©y dùng mét t«n gi¸o míi phï hîp víi t×nh yªu cña con ng­ưêi ®Ó thay thÕ cho t« gi¸o cò( Thiªn chóa gi¸o). Phoi¬b¾c cho r»ng cÇn ph¶i biÕn t×nh yªu th­¬ng gi÷a con ng­êi thµnh mèi quan hÖ chi phèi mäi mèi quan hÖ x· héi kh¸c, thµnh lý t­ưëng x· héi.

      Tuy cßn mét sè h¹n chÕ, nh­ưng nh÷ng quan niÖm cña Phoi¬b¾c chøa ®ùng nh÷ng tư­ t­ưëng nh©n ®¹o s©u s¾c, triÕt häc cña «ng cã ý nghÜa to lín trong lÞch sö triÕt häc vµ trë thµnh mét trong nh÷ng nguån gèc lý luËn quan träng cña triÕt häc M¸c.

LÚTVÍCH PHOIƠBẮC (1804 - 1872)

                                                     

Lútvích Phoiơbắc là một đại biểu lỗi lạc của nền triết học cổ điển Đức, nhà duy vật lớn nhất của triết học thời kỳ trước Mác, nhà vô thần, bậc tiền bối của triết học Mác. Ông sinh năm 1804 trong một gia đình luật sư nổi tiếng ở Đức. Ông đã theo học ở trường đại học tổng hợp Beclin, tham gia phái Hegel trẻ. Về sau ông tách khỏi phái này, trở thành người phê phán hệ thống của Hegel, xây dựng hệ thống triết học duy vật riêng của mình. Các tác phẩm triết học lớn của ông là "Những nguyên lý cơ bản của triết học tương lai" (l843); "Bản chất của cơ đốc giáo", "lịch sử triết học". Trong các tác phẩm này Phoiơbắc luận chứng cho những quan điểm duy vật của ông.

1. Sự phê phán triết học Hegel. Chủ nghĩa duy vật nhân bản của phoiơbắc.

Sau khi Hegel qua đời, những người theo học thuyết Hegel đã phân hoá thành hai nhóm là "Hegel trẻ" và "Hegel già". Phái Hegel già thì bám lấy mặt bảo thủ của hệ thống Hegel, bảo vệ chế độ nhà nước Phổ đã lỗi thời về mặt lịch sử. Trái lại phái Hegel trẻ lại phát triển triết học Hegel về phía lập trường giai cấp tư sản cấp tiến, dân chủ, đòi cải cách nhà nước Phổ theo hướng tư sản. Họ nắm lấy tinh thần của phép biện chứng trong triết học Hegel. Trong nhóm "Hegel trẻ" có cả Phoiơbắc, Mác và Engels.

Thời trẻ, Phoiơbắc gia nhập phái Hegel trẻ, tin rằng tôn giáo, các khái niệm của tinh thần tuyệt đối thống trị thế giới hiện thực. Về sau, chịu ảnh hưởng của các nhà khai sáng pháp TK XVIII Phoiơbắc quay sang phê phán Hegel, ngày càng ngả sang lập trường duy vật. Hạn chế cơ bản nhất của triết học Hegel, theo Phoiơbắc, là sự đồng nhất giữa tư duy và tồn tại, là quan điểm duy tâm trong việc giải quyết mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, coi toàn bộ thế giới hiện thực chỉ là hiện thân của tinh thần tuyệt đối được hiểu như một lực lượng siêu tự nhiên. Phoiơbắc vạch ra sự liên kết chặt chẽ giữa chủ nghĩa duy tâm và thần học nhằm nô dịch con người (coi ý niệm tuyệt đối tha hoá thành giới tự nhiên cũng giống như quan niệm Chúa trời tạo ra thế giới). Phoiơbắc chỉ ra rằng Hegel chỉ khác thần học ở chỗ ông đã sử dụng một hình thức khác để diễn đạt tư tưởng của mình, tức là ông đã biến lịch sử thần học thành cái gọi là tư duy logic mà thôi. Vì vậy, Phoiơbắc cho rằng: "Triết học Hegel là chỗ ẩn náu cuối cùng của thần học... mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại như sau: tồn tại - chủ thể, tư duy - thuộc tính."

Đối lập với triết học Hegel, Phoiơbắc cho rằng con người không phải là nô lệ của thượng đế hay tinh thần tuyệt đối mà là sản phẩm cao nhất của tự nhiên; con người là biểu hiện của sự phát triển hoàn thiện nhất của giới tự nhiên. Vì vậy, nhận thức con người là nền tảng và chìa khoá để nhận thức thế giới. Phoiơbắc nói rằng, phải giải quyết vấn đề quan hệ tư duy - tồn tại trên lập trường duy vật. Tư duy là chức năng của một dạng vật chất có tổ chức cao là cơ thể người. Bản thân con người cụ thể là sự thống nhất giữa thể xác của anh ta với tư duy là chức năng của cơ thể đó, giữa cấu trúc và chức năng, giữa giải phẫu và sinh lý. Coi con người là sự thể hiện hoàn hảo mối quan hệ tư duy - tồn tại, Phoiơbắc khẳng định chỉ có thể giải quyết vấn đề vật chất - tinh thần trong nhân bản học, quy các vấn đề triết học thành các vấn đề quan hệ giữa các ngành khoa học nghiên cứu giải phẫu và sinh lý, cấu trúc và chức năng. Chân lý, theo phoiơbắc, không phải là CNDV hay CNDT... chân lý chỉ có thể là nhân bản học, tức học thuyết về con người.

Vậy con người là gì? Phoiơbắc cho rằng đó là những con người bằng xương, bằng thịt đang sống và làm việc, là chính bản thân chúng ta chứ không phải là con người trong trí tưởng tượng. Hơn tất các sự vật hiện tượng khác trong giới tự nhiên, con người là một thực thể sinh vật có cảm giác, biết tư duy, có ham muốn, có hoài bão, khát vọng, là một bộ phận của tự nhiên mà xét theo bản chất là có tình thương yêu.

Con người trong triết học phoiơbắc là con người cụ thể bằng xương, bằng thịt. Bản chất con người là tổng thể những khát vọng, khả năng, nhu cầu của anh ta. Phoiơbắc cũng nhận thấy ảnh hưởng to lớn của môi trường, điều kiện sống, hoàn cảnh đối với tư duy và ý thức con người. Ông quả quyết rằng trong cung điện người ta suy nghĩ khác trong lều tranh. Rằng nếu cơ thể một người đói chất thì trong đầu óc và trái tim anh ta cũng không có chất cho đạo đức và các quan niệm khác. Tuy nhiên, hạn chế của Phoiơbắc ở đây là ông chưa thấy con người xã hội, không thấy rằng con người được tạo nên và bị chi phối bởi các quan hệ xã hội như thế nào. Ông chỉ xét con người về mặt sinh học mà thôi (là một bộ phận của tự nhiên, tách rời các điều kiện kinh tế - xã hội và lịch sử.

Khi nghiên cứu và đánh giá sự phê phán của Phoiơbắc đối với Hegel cũng như học thuyết của ông về con người chúng ta có thể rút ra mấy nhận xét sau:

Thứ nhất, Phoiơbắc phê phán Hegel trên lập trường nhân bản học duy vật, phê phán ý niệm tuyệt đối của Hegel nhưng đồng thời lại phủ nhận luôn cả phương pháp tư duy biện chứng của Hegel. Phoiơbắc tuyên bố: "phép biện chứng không phải là sự độc thoại của một nhà tư tưởng với chính bản thân mình, mà là sự đối thoại giữa Tôi và Anh". Phương pháp biện chứng trên thực tế đã bị phoiơbắc tầm thường hoá, quy thành mối quan hệ giao tiếp thông thường giữa mọi người trong xã hội. Đây là hạn chế cơ bản của Phoiơbắc trong việc phê phán và đánh giá triết học Hegel.

Thứ hai, con người được Phoiơbắc hiểu theo nghĩa cá thể (individium).

Mỗi người đều có những nét riêng biệt mà không ai có, vì vậy bản chất của con người rất da dạng. "tất cả chúng ta là những con người, nhưng mỗi con người lại là một người khác"

Quan niệm trên đây của Phoiơbắc về con người có điểm hợp lý ở chỗ nó được xây dựng trên nền tảng duy vật. Hơn nữa nó đề cao tính cá thể của con người, nhấn mạnh sự năng động và sáng tạo cá nhân của con người cũng như những lợi ích, nhu cầu cá nhân của con người. Tuy nhiên, hạn chế của Phoiơbắc là ở chỗ ông không nhận thấy bản chất xã hội của con người, cũng như vai trò của hoạt động thực tiễn con người trong nhận thức và cải tạo thế giới. Ông không coi trọng một thực tế là mỗi người tuy là cá thể nhưng lại sinh ra trong một hoàn cảnh xã hội nhất định; thuộc một tầng lớp hoặc giai cấp nhất định, thuộc một dân tộc và một thời đại lịch sử nhất định. Vì vậy, theo nhận xét của Engel, con người của Phoiơbắc là con người phi lịch sử, phi giai cấp... và vì vậy, cực kỳ trừu tượng. Rốt cuộc quan niệm của Phoiơbắc về con người, kể cả xét theo khía cạnh cá thể được coi là điểm mạnh nhất ở ông, cũng phải nhường bước cho một số nhà tâm sinh lý học đương thời và sau ông như Freud, ở khía cạnh xã hội, khía cạnh mà phoiơbắc hầu như không đề cập đến, về sau được Mác nghiên cứu

2. Quan niệm của Phoiơbắc về tôn giáo và cuộc đấu tranh chống tôn giáo.

Cụ thể hoá những quan niệm trên đây về con người, phơoibắc phân tích các vấn đề tôn giáo.

Tôn giáo, theo ông, là sản phẩm tất yếu của tâm lý cá nhân và bản chất con người. Người ta ai cũng sợ chết, cần có niềm tin, và an ủi. Bản chất của thần học, do vậy, chứa đựng trong nhân bản học, là sản phẩm của sự tưởng tượng phong phú của con người. Tôn giáo thể hiện sự mềm yếu, bất lực của con người đối với các vấn đề xã hội.

Tôn giáo thực chất là sự thể hiện bản chất của con người dưới hình thức thần bí. Phoiơbắc nói: "Tư tưởng và dụng ý của con người như thế nào thì chúa của con người như thế. Giá trị của chúa không vượt quá giá trị con người. Ý thức của Chúa là tự ý thức của con người, nhận thức của chúa là tự nhận thức của con người". Thực ra "bản chất thần thánh không là cái gì khác, mà là bản chất của con người, nhưng đã được tinh chế, khách quan hoá, tách rời với con người hiện thực bằng xương, bằng thịt".

Tóm lại, tôn giáo là bản chất của con người đã bị tha hoá. "Thánh thần của con người có trong tinh thần và trái tim của anh ta". (L.Phoiơbắc: tuyển tập triết học. Matxcơva 1957. T.2. tr. 42 - 43- Tiếng Nga).

Những quan niệm trên đây của Phoiơbắc về cơ bản đã chỉ ra nguồn gốc tâm lý, tình cảm và tâm linh của con người đối với tôn giáo, đòng thời cho thấy nội dung nhăn bản trong các quan niệm thần thánh nhưng chưa đề cập đến những cơ sở kinh tế chính trị- xã hội và văn hoá của vấn đề.

Đây cũng là hạn chế chung của các nhà tư tưởng trước Mác trong việc lý giải nguồn gốc và bản chất của tôn giáo.

Tuy phê phán kịch liệt tôn giáo, nhưng Phoiơbắc thực tế chỉ phê phán Cơ đốc giáo. Còn tôn giáo nói chung, theo ông, vẫn là điều cần thiết đối với đời sống con người. Cho nên thay vào Cơ đốc giáo, con người "cần... một tôn giáo mới", vì chỉ có tín ngưỡng, niềm tin mới an ủi được chúng ta khỏi những nỗi bất hạnh trong cuộc đời con người. Mặc dù sự an ủi trên là giả dối nhưng chúng ta không thể làm gì khác và phải chấp nhận sự dối trá đó. Đúng như Engel nhận xét rằng "Phoiơbắc hoàn toàn không muốn xoá bỏ tôn giáo, ông muốn hoàn thiện tôn giáo. Ngay cả triết học cũng phải hoà vào tôn giáo. Thứ tôn giáo mà Phoiơbắc đề cao hiểu theo nghĩa của ông là tôn giáo tình yêu, là quan hệ thân thiện giữa người và người. Tôn giáo tình yêu của Phoiơbắc dựa trên triết học nhân bản của ông. Ông cho rằng nó phản ánh được cái gì đó vĩnh hằng trong con người. Vì vậy, nó cần thiết phải tồn tại chừng nào xã hội loài người còn tồn tại. Và phải hình thành nên tình cảm tôn giáo.

Mặc dù còn nhiều hạn chế nhưng Phoiơbắc là nhà duy vật vĩ đại trong THCĐ Đức. Mác đánh giá cao vai trò của Phoiơbắc, coi ông là người không úp mở tuyên bố địa vị thống trị của chủ nghĩa duy vật. (trong tác phẩm Lútvích Phoiơbắc và sự cáo chung...). Mác và Engel tự coi mình là môn đồ của Phoiơbắc, giá trị tư tưởng đó của triết học phoiơbắc là điều không thể phủ nhận được.